İnsan Haklarının Etik ile İlişkisi – Zeynep Süheyla Karataş

İnsan Haklarının Etik ile İlişkisi – Zeynep Süheyla Karataş

Aralık 23, 2022 0 Yazar: felsefelog

İnsan haklarının etik ile ilişkisini açıklamaya başlamadan önce etik ve insan haklarının kavramsal olarak açıklamasını yapacağım . Kavramsal açıdan ele alındığı zaman etik kavramı “geçmişten bugüne ahlak ve ahlaki tutum konusuna eğilmiş ve iyinin, doğrunun, iyi yaşamanın ne olması icap ettiğine ilişkin düşünmüş, bu konuyla alakalı hükümler ve esaslar ortaya atmış hipotez ve teorileri meydana getirmiş düşünürlerin gölgesi altında gelişmiş, felsefenin ahlak ve ahlakilik ile ilgilenen bir dalı” olarak tanımlanmaktadır ( Koçyiğit ve Karadağ,2017:248).  Felsefi bir düzen olan etik , birey faaliyetlerini kapsar. Etik , bireylerin kendi aralarındaki ilişkileri etkileme gücü olan ve değerleri ahlaki açıdan doğru veya yanlış , iyi veya kötü davranışların özelliğini ve dayandığını araştıran felsefe bilimidir . Etik değerleri , bireylerin toplumsal huzuru ve düzeni sağlamak adına benimsedikleri ve hayat boyu bir takım değişimlerden geçen değerlerdir . Doğruluk , dürüstlük , yardımda bulunmak , sözünde durmak , adalet , bağlılık , başkalarına saygı duymak, görev ve sorumluluklarının farkında olmak başlıca temel etik değerler arasında yer almaktadır ( İşgüden ve Çabuk ,2006 : 62). Açık tanımıyla etik olaylardan ve etik düşüncelerden söz ediyorsak , bunun herhangi bir biçimde fayda bekleme , bir üst güçten çekinme , kötü niyet taşıma , çıkar elde etme, yasalara uyma, cezadan korkma gibi sebeplere dayanmaması gerekir ( Aktaş,2014:23). Etik gerek kurumsal gerekse pratiğe dayalı bir disiplindir . Etiğin dili görevler , değerler ve ödevlere işaret eder. Etiğin bir gayesi doğru kararı verebilmedir. Bunu gerçekleştirmek için öncelikle değerlendirilen olgulardaki veriler üzerine yoğunlaşmak , daha sonra konuyla alakalı değerleri geliştirmek ve son olarak da ödevi belirlemek basamaklarından meydana gelmektedir (Ülman, 2010:2) Tanım ve açıklamalardan anlaşılacağı üzere insanın toplumsal bir varlık olduğunu ve toplum ile iç içe yapıda yaşadığını ifade ederek etiğin önemli bir disiplin olduğu söylenebilir. . Refah seviyesi yüksek ve birbiri ile uyumlu toplum yaşamı için etik olgular , düşünceler önemlidir. Etik kavramı gibi insan yaşamı için önemli olan bir diğer kavram ise insan haklarıdır.İnsan haklarının öngörülen kökeninin Yunan Stoacılar ve Aristoteles’e kadar geriye gitmektedir.İnsan haklarının genel öğretilerini doğal hak ve doğal hukuklar anlayışı meydana getirmekte ve bu anlayışın antik yunan tarihinden itibaren günümüze kadar aktarılması sürecinde birçok evrime uğradığı bilinmektedir.( Eryazıcıoğlu ve Cengiz,2018:637). Kavramsal açıdan ele alındığı zaman insan hakları bireyin sadece insan olmasından dolayı ortaya çıkan haklarını ifade etmektedir. ( Zengin ve Altındağ,2016:179). İnsanların sadece birey olmaları sebebiyle sahip oldukları değeri ifade eden  “insan hakkı” tanımının , uluslararası bağlamda kurumsal bir hal almasının temelinde , genel kabul gören bir düzene ulaştırılmasına ilişkin tavsiyeler , insan haklarının bir temele oturtulmasına dikkate alınan evrensellik , tarihsellik ve kültürel çoğulculuk ilkeleri bağlamında ele alınmaktadır ( Maşalı,2004:105). Tarihsel süreç içerisinde de üzerinde sıklıkla durulan ve tartışılan konulardan birisi insan hakları kavramıdır. Geçmişten beri hak kavramı genellikle denklik , bağımsızlık ve adalet gibi kavramlar ile birlikte bahsedilmiştir. Hakların söz konusu kavramlar ile birtakım ilişkileri olmakla beraber , bu kavramlardan farklı olan bazı yönleri de bulunmaktadır. İnsan hakkı kavramı devletlerin bazı haklara bile müdahale edemeyeceği , dolayısıyla devlet otoriteri ile sınıflandırılmamış olan bir alandır.( Turhan, 2013:357). 1948 ‘ de Birleşmiş Milletler ‘in kabul etmiş olduğu İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ( İHEB) , insan hakları düzeninin esas bileşenleri eşitlik, özgürlük ve tesanüt şeklinde belirlemiştir. Din hürriyeti, düşünce, fikir ve ifade edebilme özgürlüğü, vicdan gibi özgürlükler insan haklarının kullanılmasında her çeşit farklılığa yönelik eş değerde korumayı, kadın ve erkek arasında fark olmaması da dâhil olmak üzere koruma altına alır. Dayanışma sosyal ve ekonomik hakları ifade etmektedir. Bu haklar kapsamında ulaşabilir eğitim , sağlık , adaletli ücret , yeterli hayat standartları , sosyal güvenlik hakları gösterilebilir. İnsan hakları kavramının unsurlarını ifade eden bu haklar siyasal, ekonomik, medeni, toplumsal ve kültürel haklar şeklinde beş grupta toplanır ve birbirine yakın iki sözleşmede yasal olarak düzenlenmiştir. Bu sözleşmeler İHEB ile beraber “İnsan Hakları Yasası” şeklinde ifade edilmektedir ( Benedek,2006:32). İnsan haklarının temel özelliklerine göre:

1.İnsan hakları herhangi bir şarta bağlı değildir ve devredilemez. Şöyle ki: İnsan hakları kaybedilebilir değildir . Zira insan varlığıyla bağlantılıdır. Bazı hallerde kimi insan hakları ertelenebilir veya kısıtlanabilir .

2. İnsan hakları bölünemez bir yapıya sahiptir, birbiriyle bağlıdır ve etkileşim içerisindedir.Bu şu anlama gelmektedir: Çeşitli insan hakları temelinde birbirleri ile ilişkilidir ,bu haklar birbirinden ayrı değildir. Bir insan hakkının kullanımı diğerlerinin kullanımına bağlıdır ve hiçbir hak diğerlerinden daha önemli değildir.

3. İnsan hakları genel geçerdir , dünyadaki tüm insanlar adına geçerli ve zaman kısıtlaması bulunmamaktadır. Cinsiyet, ırk, din, dil , doğum veya diğer görüş, toplumsal ya da ulusal köken, doğum veya diğer statüler dikkate alınmaksızın, her birey insan haklarından faydalanmalıdır ( Brander ve diğerleri,2008:284).

İkinci Dünya Savaşı ‘nın olumsuz sonuçları ile karşı karşıya kalan uluslararası toplum, İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi ( İHEB,1948)’ni kabul etmiştir ( Dünya Sağlık Örgütü,2002:7). İnsan Hakları Beyannamesi ( 10 Aralık 1948 ‘de kabul edilmiştir) yer alan maddelerin birkaçının özetlenmiş halleri aşağıda açıklanmıştır;

Madde 1: Tüm insanlar eşit ve özgür dünyaya gelirler.

Madde 3: Her birey yaşama, güvenlik ve özgürlük hakkına sahiptir.

Madde 4: Hiç kimse kul ya da köle olarak esir tutulamaz.

Madde 9 : Hiç kimse keyfe keder tutuklanamaz ,alıkonamaz ve sürgüne gönderilemez .

Madde 19:  Her bireyin fikir ve ifade özgürlüğü mevcuttur.

Madde 26: Her bireyin eğitim hakkı vardır, Eğitim asgari olarak ilk ve temel öğrenim döneminde ücretsizdir.

Genel tanım ve açıklamalardan sonra insan hakları ve etik ilişkisine bakalım . İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi etik ilişkinin temeli için çok önemli bir tutmaktadır. Bunu açıklamaya çalışacağım. İnsan hakları evrensel beyannamesinde yer alan maddelerin büyük bir bölümü etik davranış biçimleri ile paralellik göstermektedir. Örneğin ; beyannamede yer alan “Kimse işkence, aşağılayıcı ya da insanlık dışı işleme ya da cezaya maruz bırakılamaz ”, “ Hiçbir birey keyfi olarak alıkonamaz ve sürgün edilemez ”, “ Her hiçbir ayrımcılığa maruz kalmadan aynı insan haklarına sahiptir ” ve  “Tüm insanlar eşit ve özgür dünyaya gelirler ” maddelerinin ihlal edilmesi aynı zamanda etik dışı davranış olarak nitelendirilmektedir. İHEB yer alan maddelerin büyük bir bölümünün etik ilkelere bağlı olarak oluşturulduğu söylenebilir. İnsan hakları evrensel beyannamesi bireye sadece insan olmasından kaynaklanan hakları tanımaktadır. Benzer şekilde etik kavramı da bireye sadece insan olduğu için değer veren ve insanca yaşamasını amaçlayan bir olgudur. Bu noktada etik ilkeleri gerekse insan hakları evrensel beyannamesinde yer alan maddeleri benimsemeyen insanların insan haklarına saygı duymalarının mümkün olmadığı söylenebilir .davranışlar ile insan haklarına aykırı birçok eylem aynı zamanda ahlak ve hukuk kurallarına da aykırı davranışlar olarak görülmektedir. Bu noktada insan haklarının korunması ve geliştirilmesi için insanların etik davranışlar konusunda bilinçlendirilmeleri gerektiği söylebilir. Etik ile insan hakları arasındaki ilişkiyi oluşturan öğeler arasında etik kodlarının da önemli bir yeri bulunmaktadır. Çünkü etik kodlar eşitlik , tarafsızlık , dürüstlük , açıklık ve objektiflikten meydana gelmektedir. Söz konusu kodlar insan haklarının korunması noktasında da önemli bir yere sahiptir. Nitekim etik kodlar dâhilinde etik davranışlar sergileyen bir insan ya da kurum aynı zamanda insan haklarına da uygun bir davranış sergilemiş olmaktadır. İnsan hakları ile etik arasındaki ilişkiyi oluşturan öğelerden birinin insan haklarının etik ile ilişkisindeki merkezi noktalar ( Hak, Hukuk ve Saygı , Evrensel ve Bütünsellik , Özgürlük ve İhlal, Eşitlik ve Ayrımcılık , Toplumsal Düzen ve Ahlak) olduğunu söyleyebiliriz. Bu merkezi noktalar insan haklarını ve etiği ortak paydada birleştirmektedir. Sonuç olarak , insan hakları kapsamına giren birçok davranışın etik ile anlamlı bir ilişki içinde olduğunu, insan haklarının temelinde etik normların yer aldığını ,etik ve insan hakları kavramının etik ilkeler yardımı ile daha anlamlı ve işlevsel bir hale geldiğini söylebiliriz( Çiftçioğlu ,2029). İnsan haklarının , etik düşünceler ve olgular ile ilişkili olduğunu söyleyebiliriz. İnsan hakları etik problemdir ve etik temeli  insan hakları gereklidir. Çünkü insan hakları bir gerekliliktir bir idedir. İnsanı insan gibi görmek gereklidir.Her insan , her kişi değerlidir hepimizin buna hakkı vardır. Toplum yaşamında karşılaştığımız sorunların büyük bir kısmı insan haklarını görmezden gelmekten kaynaklanır. İnsanın değerini tanımak , anlamak için insan haklarını korumamız gerekir. İnsan hakları etik ile uzlaşır .  Bakış açımızı ve düşüncelerimizi insan haklarının birer etik problem olduğunun bilincine sahip olmamız gerektiğini düşünerek hareket etmemiz gerekir ve insanın onurunu korumak , değerini tanımak için insan haklarını bilmemiz , bilincinde ve bilgisinde olmamız gerekir. Diğer insanların da haklarına saygı duymamız  , korumamız gereklidir . Böylelikle etik yaklaşımları insan hakları temeline koyabiliriz . Bu bilinçin ve farkındalığın hem bireysel hem de toplumsal yaşam için önemli bir noktada olduğunu söyleyebiliriz.


Yazar: Zeynep Süheyla Karataş


Kaynak: Apeiron Dijital Çözümler Felsefe , Sosyoloji , Psikoloji , Sanat , Şiir, Bilim , Edebiyat Dergisi . 2022 .Temmuz sayısı.

KAYNAKÇA

Aktaş.K.(2014). “ Etik- İlişkisi ve Etiğin Gelişim Süreci ”. Uluslararası Yönetim ve Sosyal Araştırmalar Dergisi,1(2), 22-32

Benedek,W.(2006) . İnsan Haklarını Anlamak İnsan Hakları Eğitimi El Kitabı İçinde. Çev.B.Kılıcı ,M.Viyana : Novographic Druck G.M.B.H.

Brander, P., Gomes ve Diğerleri..  (2008) . Pusula : Gençlerle İnsan Hakları Eğitimi Kılavuzu. Çev. Yeşiladalı, B.Çayır, K., Türkan, M.B.Esen ,Y.( Ed.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Çiftçioğlu ,C. (2019) . İnsan Haklarının Etik İle İlişkisi : Yüksek Lisans Tezi Mardin. Mardin Artuklu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Mardin ,Türkiye.

Dünya Sağlık Örgütü. (2002) . Sağlık ve İnsan Hakları Üzerine 25 soru 25 Cevap. WHO.

Eryazıcıoğlu, E., & Cengiz ,H. (2018) . İnsan Hakları Odaklı Bir Kültürel Miras Sistemi için Değerlendirme Modeli . Megaron, 13(4) , 636-650.

İşgüden,B., & Çabuk ,A.(2006) . “Meslek Etiği ve Meslek Etiğinin Meslek Yaşamı Üzerindeki Etkileri ”. Sosyal Bilimler Dergisi, 1-28.

Koçyiğit,M., & Karadağ,E. (2017) . “Öğretmenlik Mesleği Etik İlkeler Envanterinin Geliştirilmesi ”. İş Ahlakı Dergisi, 10(2) , 247-273.

Maşalı, M. ( 2004) .  “İnsan Hakları Belgelerine Yönelik ÇağdaşYaklaşımlar ”. Bilimname,5 ,105-105.

Turhan , A.(2013) .“ İnsan Hakkı Kuşakları Arasındaki Tamamlayıcılık İlişkisi ”. İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 4 (2) , 357-378.

Ülman , Y. I .(2010). “ Etik , Biyoetik, Hukuk : Temel Kavramlar ve Yaklaşımlar ”. Acıbadem Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 1(1) , 1-4.

Zengin, O., & Altındağ, Ö.( 2016) . “Bir İnsan Hakları Mesleği Olarak Sosyal Hizmet ”. Journal of Society & Social Work ,27(1), 1-19.